03-11-2016  Koning Willem-Alexander en koningin Máxima hebben op woensdag 2 november 2016 tijdens het staatsbezoek aan Australië in het Sydney Opera House de contraprestatie aangeboden. Aan het begin was de speciaal voor deze gelegenheid vervaardigde film “Explorer” te zien. In de film vertelt astronaut André Kuipers aan de hand van de marmeren vloerkaarten in de Burgerzaal van het Koninklijk Paleis Amsterdam over de vroege ontdekkingsreizen naar Australië en de ontwikkeling van de cartografie. In dit thema zullen we ingaan op de inhoud van het bijbehorende album, aangeboden aan de gouverneur-generaal en zijn echtgenote.

 
Intro australieNederland
 
 

Explorer

"Mijn naam is André Kuipers. Ik ben een Nederlandse astronaut van de Europese Ruimtevaartorganisatie ESA. Ik had de eer en het voorrecht zowel in 2004 als in 2012 naar de ruimte te reizen. 204 dagen heb ik om de planeet gecirkeld op een hoogte van 400 kilometer, met een snelheid van 28.000 kilometer per uur. Ik woonde en werkte in het internationaal ruimtestation ISS. Vanaf daar had ik een prachtig uitzicht op onze aarde. Ik kon mijn eigen land, Nederland, heel duidelijk zien en vervolgens, 45 minuten later, had ik zicht op het prachtige continent Australië." Zo begint André Kuipers in het voorwoord van het album, aangeboden bij de film 'Explorer'. De film en het album zijn tot stand gekomen in opdracht van de Koninklijke Verzamelingen in samenwerking met filmmaker Maarten Schuth.

 
 

Onbekende wegen verkennen

Rond 1600, zo'n ruim 350 jaar voor astronauten zich in de ruimte waagden, verkenden Nederlanders de oceanen in hun kleine zeilschepen. Ze zetten ook voet op Australische bodem, toen nog een onbekend land voor de mensen uit Europa. Met de opgedane kennis stelden beroemde cartografen in Amsterdam stukje bij beetje een wereldkaart samen vanuit Hollands perspectief. Een groot deel van Australië en Nieuw-Zeeland werd nog wel hypothetisch ingevuld. De kaarten op de vloer van de Burgerzaal van het Koninklijk Paleis Amsterdam, oorspronkelijk het stadhuis van de stad, leveren een prachtig voorbeeld op van dergelijke kunststukken van de cartografen. Van jongs af aan droomde Kuipers ervan om astronaut te worden. Dan kon hij het avontuur van de lancering met een raket beleven, in een ruimteschip vliegen en onze planeet bewonderen als een knikker temidden van een inktzwart universum. Maar hij had nog een belangrijke drijfveer. Boven aan zijn wensenlijstje stond het verlangen hiaten in onze kennis op te vullen en onbekende wegen te verkennen. Zouden de eerste Nederlandse ontdekkingsreizigers door hetzelfde gevoel gedreven zijn toen zij aan wal gingen op het onbekende continent Australië?

cartograaf
KPA schets

Een nieuw stadhuis

Precies in het midden van de bloeiende handelsstad bouwden de Amsterdammers vanaf 1648 hun ‘achtste wereldwonder’: het majestueuze stadhuis. Hier werkten de meest getalenteerde architecten, beeldhouwers en schilders samen om een monument voor de vrede en, vooral, de macht van Amsterdam te scheppen. Het hart van het stadhuis was de Burgerzaal, die ook vandaag nog deze imponerende boodschap op elke bezoeker overbrengt. In 1808 werd het stadhuis in gebruik genomen als Koninklijk Paleis. En die functie heeft het gebouw nog steeds.

Tussen hemel en aarde

De centrale hal, de Burgerzaal, moest de openbare ruimte zijn waar burgers en bezoekers van de stad elkaar konden ontmoeten. Omringd door vrede en de vier elementen: vuur, lucht, water en aarde, prijkt Atlas met de sterrenhemel op zijn schouders. Hij kijkt neer op drie marmeren kaarten afgebeeld in de vloer. Die kaarten verbeelden het westelijk en het oostelijk halfrond en de noordelijke sterrenhemel. In de oorspronkelijke ontwerpen zou de zuidelijke sterrenhemel op het plafond worden afgebeeld. Met de wereld aan de voeten en boven de sterrenhemel moest de bezoeker zich het middelpunt van het universum voelen.

Burgerzaal KPA
NL Eiland detail 1

De zeeën verkennen

Rond 1600 zwermden de Nederlandse kooplieden en cartografen uit over de wereldzeeën op zoek naar nieuwe vaarwegen en naar een verondersteld continent op het zuidelijk halfrond. De cartografen noemden dit legendarische continent Terra Australis Incognita (Latijn voor onbekend Zuidland). Net als de astronauten van nu in hun ruimteschepen het heelal verkennen, bevoeren zeevaarders drie eeuwen eerder onbekende oceanen in hun kleine zeilschepen. Volgens geografen moest er een vaarweg zijn over de Noordpool, maar de schepen bleven steken in het ijs. De route rond Kaap de Goede Hoop bleek uiteindelijk de beste. Daar werd een nieuwe vaarweg verkend. Zo werd onder andere Eendrachtsland ontdekt, genoemd naar het schip dat in 1616 als eerste op de onbekende westkust van Australië stuitte. Andere schepen volgden, veel daarvan leden schipbreuk op de onherbergzame kust, maar stukje bij beetje verscheen Nova Hollandia, Nieuw Holland, op de kaart. Al eerder had het schip Duyfken vanuit de Molukken Kaap York aangedaan. Was dit het onbekende Zuidland dat cartografen al lang op hun fictieve kaarten getekend hadden? In 1642 zeilde Abel Tasman om het continent heen en bewees daarmee dat dit niet het legendarische Zuidland was, maar dat het ging om Nova Hollandia, het latere Australië.

De kaarten van Joan Blaeu

De marmeren vloer van de Burgerzaal werd omstreeks 1649 ingelegd met kaarten van de noordelijke sterrenhemel en van het westelijke en het oostelijke halfrond. Ze zijn gebaseerd op kaarten van Joan Blaeu. In 1652 kocht de stad een grote wandkaart, gemaakt door Blaeu in 1648. De kaart toonde niet alleen de nieuwe grenzen van de republiek, overeengekomen in het vredesverdrag met Spanje, maar ook de Nederlandse ontdekkingen Australië en Nieuw-Zeeland. Als directeur van de Verenigde Oost-Indische Compagnie had Blaeu toegang tot nieuwe informatie die ontdekkingsreizigers meenamen van hun reizen. Rivierdelta’s, kusten en routes, alle details werden door de cartograaf opgetekend en de lacunes moesten door hem worden ingevuld om zo tot een wereldkaart te komen.

atlas Blaeu
Noordelijke Sterrenhemel KPA
Westelijk Halfrond klein
Oostelijk Halfrond klein

Marmeren vloerkaarten

Alleen de marmeren kaart van de sterrenhemel verkeerd nog in oorspronkelijke staat. Het marmer van het westelijk en oostelijk halfrond was binnen een eeuw al zo versleten, dat die kaarten in het midden van de 18e eeuw vervangen werden. Opmerkelijk genoeg werden ze toen nauwelijks met nieuwe geografische inzichten aangevuld, zodat ze nog grotendeels het cartografische wereldbeeld van het midden van de 17e eeuw laten zien. Van het Australische continent was op dat moment alleen de noordelijke en westelijke kust bekend. Deze is uitgevoerd in dikke lijnen in het marmer. In dunne lijnen voegde de kaartenmaker een hypothetische kust toe. Pas enige decennia later werd de oostelijke kustlijn in kaart gebracht.

Australie
Nieuw Zeeland

Nova Hollandia en Nova Zelandia

Op de marmeren kaarten kunnen we ook Nova Hollandia en Nova Zelandia terugvinden, waar Abel Tasman in 1642 omheen was gevaren en die voor het eerst in 1648 verschenen op een kaart, namelijk de wereldkaart van Blaeu. Hollandia Nova (Australië) werd op de kaart weergegeven op het oostelijk halfrond Nova Zelandia (Nieuw-Zeeland) kreeg een plek op het westelijke halfrond. Toen Blaeu de kaarten ontwierp waren alleen de noordelijke en westelijke kusten van het Australische continent bekend. Daardoor werd Tasmanië plotseling een deel van het vasteland van Australië. De oostkust was min of meer een rechte verticale lijn getrokken van Australië naar Nieuw-Guinea. Nova Zelandia werd een groot eiland, maar de onbekende oostelijke kustlijn ontbrak. Het duurde tot 1770 voor deze veronderstellingen en ontbrekende gegevens ingevuld konden worden. Toen toonde James Cook aan dat Nieuw-Zeeland uit twee eilanden bestond en bracht hij de oostkust van Australië in kaart.