Al vanaf de middeleeuwen was het gebruikelijk dat het huispersoneel gekleed ging in dienstkleding. Deze kleding werd geleverd ‘livré’ door de werkgever, waar de naam livrei van komt. De speciaal voor de vorstelijke hoven vervaardigde livreien benadrukten de status van de werkgever. Ook voor de werknemers gaf het tenue aanzien zowel onderling als naar buiten toe. Het hofpersoneel van de stadhouders droeg livreien in de wapenkleuren; goud/oranje, nassaublauw en rood. Dankzij een serie aquarellen die Isaac Lodewijk La Fargue van Nieuwland omstreeks 1770 vervaardigde, hebben we een goed beeld van de livreien van het personeel van stadhouder Willem V. Ruim een eeuw later liet prins Hendrik zich inspireren door deze afbeeldingen bij het ontwerpen van nieuwe (gala)livreien.
Lakei
De circa vierentwintig lakeien aan het hof van Willem V waren heren van aanzien die ondermeer tijdens officiële gelegenheden de gasten bedienden. Ze werden, volgens de toen heersende mode, geacht een blauwe habit à la française te dragen met daaronder een rood vest en een rode kniebroek met witte kousen. De livreien waren afgezet met goudgalon en versierd met gouden knopen. De hier afgebeelde lakei heeft een driekantige steek in zijn hand. Deze werd na de Franse Revolutie niet veel meer gedragen. De ‘tricorne’, de driekantige steek, maakte plaats voor de ‘bicorne’, een tweesteek die eerst nog dwars en later met de punt naar voren werd gedragen.
Nog steeds zijn lakeien mede verantwoordelijk voor de gastvrijheid in de paleizen. Zij zorgen er bij recepties, ontvangsten en diners voor dat het gasten aan niets ontbreekt. Dit doen de lakeien door te assisteren bij het voorbereiden, uitvoeren en opruimen van de evenementen. Daarnaast kan de lakei ondersteunende diensten verrichten bij het uitvoeren van diverse werkzaamheden op een van de operationele en specialistische afdelingen zoals Zilverkamer, Wijnkelder, Garderobe & Linnenkamer of als Portier-bewaker. In de uitvoering van hun taken dragen zij verschillende livreien, afhankelijk van het soort evenement. Bij enkele uitzonderlijke gelegenheden, zoals een staatsbanket, dragen lakeien galalivreien. Het galalivrei bestaat uit een ‘habit à la française’ van nassaublauw laken afgezet met goudgalon. Het rode vest is in ere gehouden, maar de rode ‘culotte’ heeft plaatsgemaakt voor een crèmekleurige kniebroek. De witte kniekousen zijn vanwege het draagcomfort, in de jaren ’80 vervangen voor maillots.
Nieuwe galalivreien
Omdat de oude aan vervanging toe waren, werden op Prinsjesdag 2022 nieuwe galalivreien geïntroduceerd. De nieuwe reeks bevat niet, zoals voorheen, alleen livreien voor mannen. Er zijn nu ook galalivreien voor vrouwen beschikbaar. Bij de totstandkoming van de nieuwe kleding is nadrukkelijk gekeken naar draagcomfort en materiaalgebruik. De livreien, die in Nederland zijn ontworpen en geproduceerd, zijn gemaakt van duurzame materialen en verbeterde stoffen, garens en voering. Na gebruik hoeven ze niet meer chemisch gereinigd te worden waardoor de levensduur van de tenues met tien jaar kan worden verlengd. Enkele historische exemplaren worden bewaard door de Koninklijke Verzamelingen en onderdelen van overige galalivreien worden hergebruikt.
nieuwe tenues
Ook het ‘dagelijks tenue’ en het ‘klein tenue’ hebben recent een make-over gekregen. In mei 2017 zijn de nieuwe tenues voor lakeien en portiers in gebruik genomen. De reden van het aanschaffen van de nieuwe livreien is hoofdzakelijk de slijtage van de in de jaren zeventig in gebruik genomen livreien. De ontwerpers van de nieuwe livreien lieten zich inspireren door de Victoriaanse stijl. Dit komt duidelijk terug in de lange jas en de klassieke afwerkingen. Het verschil tussen de laatste tenues uit de jaren ’70 en ’80 - gebaseerd op de oorspronkelijke tenues van begin 1900 - is met name te zien in de keuze van snit en stof. Het tenue wordt gedragen door zowel mannelijke als vrouwelijke lakeien.
De kleuren zijn geïnspireerd op de traditionele dracht, met diep donkerblauw als hoofdkleur en nassaublauw als accentkleur. In de dassen zit een smalle, diagonale oranje streep. Het monogram van de koning is te zien aan de onderzijde van de das. De verschillende rangen worden aangegeven door het aantal gouden banden op de manchetten van de mouwen, de breedte daarvan en het aantal hand geborduurde sterren van gouddraad. Bij lakeien in de hoogste rangen is de brede gouden band voorzien met een jacquard geweven Nederlandse Leeuw. De vergulde knopen zijn voorzien van het monogram van de koning met de koninklijke kroon.
Het klein tenue (lange jas)
Dit tenue wordt bij verschillende gelegenheden gedragen en kan daarom gecombineerd worden met een variatie in strikken en een das. Bij officiële diners wordt de witte strik in piqué gedragen, bij minder formele gelegenheden de zwarte strik en overdag de das. De lange pandjesjas, geïnspireerd op de rokjas, wordt altijd gecombineerd met een laag uitgesneden vest met vier knopen.
Het dagelijks tenue (korte jas)
Het dagelijks tenue wordt gedragen door lakeien tijdens de dagelijkse gang van zaken. De jas van het dagelijks tenue is een kort model met slechts één sluitknoop, dat geeft de jas een sterke taillelijn. Vanaf 1990 hebben de portiers van de paleizen hetzelfde uniform gedragen als de lakeien. Nu hebben de portiers een onderscheidend tenue gekregen, een eigentijdse interpretatie van een officiersjas. De jas die met vijf knopen gesloten wordt gedragen, heeft een korte opstaande kraag in plaats van revers.
Kamerdienaar
De kamerdienaar, één van de hogere functies onder het hofpersoneel, deed direct dienst bij de erfprins of de koning. Zo hielp hij bij het kleden, maakte hij het bed op en was hij verantwoordelijk voor de uitgaven. Hij ontving gasten die op audiëntie kwamen en kondigde hen aan. De kamerdienaar had de leiding over enige lakeien. Bij grote feesten hielp de kamerdienaar ook bij het bedienen. ’Kamerdienaren werden geacht er goed verzorgd uit te zien, ontwikkeld en prettig in de omgang te zijn, een opgewekt humeur te hebben en een conversatie te kunnen onderhouden, bij voorkeur in het Frans.’ Het livrei voor kamerdienaars bestond uit een 'habit à la française' gecombineerd met een zwarte zijden 'culotte'. Het vest had prachtige randversieringen. De driesteek werd in de hand gedragen als teken van sociale status.
Kamerdienaar voor een staatsbanket
Nog steeds bekleden een aantal lakeien de functie van kamerdienaar. Bij belangrijke diners, zoals een staatsbanket, fungeert de kamerdienaar als eerste lakei aan de hoofdtafel. De kamerdienaar, die de koning en de koningin bedient, is dan gekleed in een 'habit à la française' van rood laken afgezet met goudgalon. In het goudgalon is het Nederlands wapen verwerkt. Onder de schuin afgesneden jas draagt de kamerdienaar een vest, een beige kniebroek en witte kousen.
Het Koninklijk Staldepartement
Ook de medewerkers van de Stalmeester hebben naast reguliere bedrijfskleding ceremoniële tenues. Ook deze vinden hun oorsprong in de stadhouderlijke periode. Als prins Willem V bij een speciale gelegenheid met verschillende rijtuigen en zijn personeel door de stad reed, trok hij veel bekijks. Op 9 november 1767 reed de stadhouder met Wilhelmina van Pruisen als pasgetrouwd stel door Den Haag richting ‘het Huis de Oranjezaal; alles aldaar in gereedheid zynde, begon de magnifique Staatsie-train in de noodige order gerangeerd’. Al het livreidragende personeel liep mee. Zo kwamen pages, lakeien en de Zwitserse Garde (Cent Suisses) voorbij. Uiteraard was er een grote rol weggelegd voor de koetsier, de loper en de postiljon. De postiljon viel op in een korte gesloten rode jas met goudkleurige tressen en de stevige zwarte postiljonlaarzen.
Postiljon
Het tenue van de postiljon is in de loop van de tijd niet veel veranderd. De postiljons in galatenue zijn, net als de lopers naast de paarden, gekleed in een korte rode gala buis met goudkleurige tressen. De goudkleurige knopen zijn versierd met het koninklijk wapen. De buis is afgezet met goudgalon en heeft op de mouwen drie gouden chevrons. De nauwsluitende witte rijbroek was oorspronkelijk van hertenleer. Tegenwoordig zijn de witte broeken gemaakt van een speciaal vervaardigde hoogwaardige stof geschikt voor paardrijden. Over de rijbroek draagt de postiljon zwarte laarzen met bruine kappen en met sporen. Omdat het rechterbeen van de postiljon tussen de twee paarden zit, wordt deze laars beschermd door een ‘valse laars’. In plaats van de driesteek draagt de postiljon nu een zwarte cap afgezet met goudgalon en daarop een kleine krans van gouddraad. Op de linkermouw van het uniform is het koninklijk wapen geborduurd.
De koetsier
Naast de algemene koetsiers had stadhouder Willem V een drietal lijfkoetsiers in dienst. De persoonlijke koetsier van de stadhouder droeg net als de lakei een blauwe habit à la française met een rood vest en een rode kniebroek. Het livrei van de koetsier was wel met meer goudgalon afgezet. Bij de overjas van de lakei waren de voorpanden schuin weggesneden om het lopen makkelijker te maken, dat was voor de koetsier niet nodig.
Bij het Koninklijk Staldepartement werken tegenwoordig tien koetsiers waarvan vijf eerste koetsiers die bevoegd zijn om de Glazen en de Gouden Koets te rijden. Bij bijzondere ceremoniële gelegenheden zoals Prinsjesdag of een koninklijk huwelijk zijn de koetsiers gekleed in galatenue. Het tenue bestaat uit een blauwe galajas afgezet met brede goudgalonbanden over een rood vest, afgezet met goudgalon, een crèmekleurige fluwelen kniebroek met daaronder witte kousen en op het hoofd een driekanten steek met pruik. De eerste koetsiers dragen om de rechterschouder een nestel, een gevlochten koord als ereteken. Het livreidragende personeel bestond alleen uit mannen tot in 2017 de eerste vrouwelijke lakei werd aangesteld aan het hof. In september 2018 reed de eerste vrouwelijke koetsier mee in de stoet op Prinsjesdag.
