05-06-2021     De uit omstreeks 1670 daterende Japanse lakkabinetten uit Paleis Huis ten Bosch behoren, samen met de lakkist van het Rijksmuseum, ongetwijfeld tot de meest belangrijke zeventiende-eeuwse Japanse lakobjecten in Nederland. Het vakmanschap, de symboliek van de decoratie en de koninklijke herkomst illustreren op bijzondere wijze de langdurige betrekkingen tussen Japan en Nederland.

intro lakkabinetten1
 

Een bijzondere samenwerking

Onder invloed van (zon)licht wordt lakwerk in de loop van de tijd onvermijdelijk dof en poreus en daarmee gevoeliger voor schade. Om die reden waren de circa 350 jaar oude kabinetten in 2018 aan restauratie toe, hetgeen samenviel met de omvangrijke renovatie van het paleis. In nauwe samenspraak met experts van het Rijksmuseum werd besloten om de restauratie van de kabinetten bij hen in het meubelrestauratieatelier uit te laten voeren. De hierdoor ontstane samenwerking tussen het Rijksmuseum en de Dienst van het Koninklijk Huis enerzijds en de speciaal voor het doel aangetrokken restaurator Carolien van Es anderzijds, heeft een verbinding gelegd tussen de aanwezige kennis en ervaring.

Restaurator Carolien van Es - Foto: Maarten Schuth
restauratie lakkabinet - Foto: Maarten Schuth

Het lakwerk van de kabinetten is eerst minutieus schoongemaakt, waarna beschadigingen in het oppervlak zijn opgevuld en het geheel zorgvuldig is geïmpregneerd met Japanse lak (urushi) om het oppervlak te consolideren en de decoratie beter tot zijn recht te laten komen. Waar nodig zijn ook retouches aangebracht. Daarnaast zijn er in samenwerking met de meubelrestauratoren van het Rijksmuseum scheuren en houtverbindingen gefixeerd en is het beslag gecontroleerd schoongemaakt om weer aan te sluiten bij het geheel. Ook de monumentale onderstellen van de kabinetten zijn gerestaureerd. Twee Italiaanse restauratoren, Corinne Suraci en Silvia Tagliante, hebben de groen uitgeslagen en vermoedelijk uit begin twintigste eeuw daterende bronsverf van de onderstellen verwijderd en lacunes in de vrijgelegde oorspronkelijke vergulding met bladgoud aangevuld. Hierdoor vormen de onderstellen weer een betere eenheid met de Japanse kabinetten.

Japans lakwerk voor het westen

Nederland had vanaf 1639 een uitzonderingspositie in Japan. Het was het enige Europese land dat er handel mocht drijven. De decoratie van de twee speciaal voor de export vervaardigde Japanse lakkabinetten uit Huis ten Bosch geeft uitdrukking aan die historische band. Op de kabinetten, die spiegelbeeldig gedecoreerd zijn, zien we neerdalende ganzen, die vaak als symbool voor de herfst worden toegepast. Op de ene zijkant is de Nederlandse handelsvestiging Deshima in Nagasaki afgebeeld, met Nederlandse en Japanse schepen in de baai.

Zijkant van de lakkabinet met Nederlandse handelsvestiging Deshima in Nagasaki
Voor-en zijkant van lakkabinet met Nederlands gezelschap langs de berg Fuji

Op de voor- en andere zijkant trekt een Nederlands gezelschap langs de berg Fuji. De berg is in traditionele Japanse stijl afgebeeld, met een top in drie delen. De zon is juist weer helemaal westers van verbeelding en werd eigenlijk nooit op lakwerk toegepast. De stoet is op weg naar Edo (nu Tokyo), om daar hun respect te betuigen aan de shogun. Deze hofreis had tot doel om de goede betrekkingen tussen de twee landen te bestendigen. Het Opperhoofd van de Hollandse Factorij van de VOC bood hiertoe belangrijke geschenken aan. Vaak waren deze van tevoren al als voorstellen ingediend en vervolgens door gezanten van de shogun uitgekozen. Vooral het Nederlandse geelgieterswerk werd enorm gewaardeerd, zoals de door Joost Gerritsz vervaardigde kronen en wandarmen die nog steeds het mausoleumcomplex in Nikko sieren. Zo werden niet alleen Japanse geschenken en bestellingen naar Europa meegenomen, maar zijn er tot op de dag van vandaag ook Nederlandse voorwerpen in Japan bewaard gebleven.

De binnenkant van de kabinetten bestaat uit 37 lades (waarvan 20 verstopt achter een deurtje) welke zijn versierd met landschappen met ganzen, dennentakken, riet, vlinders, plevieren, kamille, wilgen, bamboe, anjers en chrysanten. Op de binnenkant van de deuren zijn een haan en een kip met kuikens afgebeeld.

binnenkant van de kabinetten
 

Paleisinterieur

In de zeventiende eeuw waren Japanse lakkabinetten zeer kostbaar en werden als passende geschenken voor leden van koninklijke families gezien. Zo bevatte de collectie van de Engelse Koning Karel I al verschillende Japanse kabinetten en ontving de Franse Koning Lodewijk XIV in 1686 bijzondere exemplaren van de Siamese koning.

albertine agnes2

De eerste vermelding van de kabinetten uit Huis ten Bosch dateert uit 1695: '2 schwartze egale indianische cabinetten mit güldene figuren, das eine uff ein tafelchen, das andere uff einen schwartzen fues'. Het betreft een beschrijving van de inventaris van slot Oranienstein te Dietz, de woning van Albertine Agnes, dochter van de voormalige stadhouder Frederik Hendrik van Nassau-Dietz en Amalia van Solms, de bouwvrouwe van Huis ten Bosch. Het feit dat de kabinetten in Oranienstein in de Grote Galerij - de ruimte met de meest belangrijke schilderijen - stonden, geeft aan hoezeer ze werden gewaardeerd. Ook in 1726 worden de kabinetten in een inventaris genoemd. Dit keer wordt voor het eerst ook melding gemaakt van de gedeeltelijk vergulde onderstellen. Ze zijn waarschijnlijk tussen 1704 en 1709 vervaardigd, mogelijk naar ontwerp van de architect Daniël Marot, die in deze periode verantwoordelijk was voor de ontwerpen voor de renovatie van Oranienstein. Albertine Agnes’ moeder, Amalia van Solms, was een fervent verzamelaar en groot liefhebber van lakwerk en het is niet ondenkbaar dat zij de kabinetten aan haar dochter heeft nagelaten.

In Huis ten Bosch bevond zich in de zeventiende eeuw bijvoorbeeld een kamer die volledig met lakpanelen was versierd. Dergelijke bijzondere kabinetten met een duidelijke verwijzing naar de Nederlandse hofreis zouden een zeer passend geschenk zijn geweest voor de vrouw van de stadhouder. De decoratie van de kip met kuikens aan de binnenkant van de deuren van de kabinetten staat in Japan voor huwelijksgeluk. Dit thema sluit wonderwel aan bij Amalia’s wens om het voortbestaan van de Oranje-dynastie te onderstrepen, zoals ook te zien is in de schilderstukken van de voor haar gedecoreerde Oranjezaal, waarop onder andere de huwelijken van haar kinderen met telgen van regerende vorstenhuizen te zien zijn.

japanse zaal maartenschuth
Japanse Zaal met de lakkabinetten in Huis ten Bosch, 1914

Het is niet precies duidelijk wanneer de kabinetten en onderstellen vanuit Oranienstein terugkeerden naar Nederland. Mogelijk werden ze in 1815 in opdracht van koning Willem I naar Paleis Noordeinde in Den Haag verhuisd. Daar worden ze in 1850 genoemd als onderdeel van de inrichting van de 1e Rode Salon. In 1865 stonden de kabinetten in Huis ten Bosch en worden ze door koningin Sophie in haar testament nagelaten aan haar oudste zoon prins Willem. Na zijn overlijden in 1879 laat hij de kabinetten op zijn beurt na aan prins Alexander, waarna ze in 1884 vererven op prinses Wilhelmina. Het is Wilhelmina die de kabinetten een passende plaats geeft in de Japanse Zaal in Huis ten Bosch.

In 1983 werden de kabinetten vanwege hun cultuurhistorische waarde aangekocht door de Staat der Nederlanden, waarmee ze voor de inrichting van Paleis Huis ten Bosch behouden zullen blijven. Sinds de jaren 50 sieren ze de Balzaal van het paleis, een representatieve ruimte die voor de ontvangst van grotere gezelschappen wordt gebruikt. Zo vond er in 2014 naar aanleiding van de NSS-top een ontvangst plaats van verschillende wereldleiders waaronder president Obama, waarop een diner in de Oranjezaal volgde.

Balzaal in Paleis Huis ten Boschl foto: corne bastiaansen - RVB

Groter publiek

Collectiestukken die speciaal zijn vervaardigd of aangekocht voor de representatieve inrichting van de paleizen zijn middels bruiklenen ook met regelmaat in musea te zien. Zo zijn de lakkabinetten in 1989 in Brussel tentoongesteld, ter gelegenheid van Europalia 89 dat als thema had “Japan in Belgium”. In 2000 zijn ze ter gelegenheid van het inkomende staatsbezoek van Japan tentoongesteld in het Koninklijk Paleis Amsterdam en in 2015-2016 onderdeel geweest van de tentoonstelling Azië > Amsterdam in het Rijksmuseum. Ook nu, na het voltooien van de gezamenlijk georganiseerde restauratie, zullen de kabinetten in volle glorie in het Rijksmuseum te gast zijn.

eregalerij lakkabinetten