14-02-2019     Dat koningin Wilhelmina al van jongs af aan de schilder- en tekenkunst beoefende, is algemeen bekend. Maar dat de koningin ook een getalenteerde amateurfotografe was, zal voor velen een verrassing zijn. Foto’s, negatieven en fotoalbums van haar hand behoren tot de Koninklijke Verzamelingen.

intro iedereenfotografeert
 

Iedereen fotografeert, ook de koningin

De brede toepassing van de fotografie viel samen met de jeugd van koningin Wilhelmina. Met de publicatie van het fotografisch procedé door de Fransman Louis Daguerre in 1839 werd een nieuw medium wereldkundig gemaakt. Vijftig jaar en diverse technische ontwikkelingen later waren de kinderziekten overwonnen. De opkomst van de amateurfotografie is dan in volle gang. Ook koningin Wilhelmina en een aantal leden van de hofhouding gingen fotograferen. Het Rijksmuseum organiseert nu een tentoonstelling over de opkomst van de amateurfotografie in Nederland, Iedereen fotografeert. Daar is onder meer een album met foto’s gemaakt door koningin Wilhelmina te bewonderen, in bruikleen van de Koninklijke Verzamelingen.

Wilhelmina camera1

Wilhelmina op de foto

Van jongs af aan was Wilhelmina vertrouwd met de fotografie. Enkele weken na haar geboorte op 31 augustus 1880 maakte de Haagse fotograaf Maurits Verveer de eerste foto’s van de koninklijke baby en haar moeder Emma. Sindsdien poseerde de prinses regelmatig voor portretten, in opdracht gemaakt door professionele fotografen. Enkele jaren later, en zeker na het overlijden van haar vader koning Willem III in 1890, was ze regelmatig aanwezig bij evenementen en bezoeken in het land. Ook daarbij werd ze vaak gefotografeerd. Door middel van relatief goedkope prentbriefkaarten werden dergelijke beelden breed verspreid.

Emma Wilhelmina
wilhelmina 1
 

Het Kodak-boxje

Toen Wilhelmina acht jaar oud was, kreeg ze met Kerstmis een fototoestel, waarmee ze zélf opnamen kon maken. Het was een moderne Kodak boxcamera, eenvoudig te bedienen: “you press the button, we do the rest”. Met die slagzin werd het toestel in 1888 door de Amerikaanse Eastman Dry Plate Company op de markt gebracht. “…I got a machine to photograph, I will be able to photograph the children.” schreef ze enthousiast in een brief aan haar Engelse gouvernante. “The children” waren haar poppen.
Kort daarna leerde de Apeldoornse fotograaf Evert Kerkmeijer Wilhelmina de camera hanteren. Volgens krantenberichten leenden de poppen zich geduldig voor die proeven. Helaas zijn geen vroege foto's door Wilhelmina bekend; ook uit andere bronnen blijkt niet dat ze na die eerste lessen nog actief was met haar boxcamera. Wel kreeg Kerkmeijer in september 1889 opdracht van koningin Emma om een groepsportret van de poppen te maken.

Groepsportret poppen 1

Hofhouding1

Serieuze hobby

Rond 1900 waagde Wilhelmina zich opnieuw aan de camera, waarbij haar hofdame Rengers “onderrigt” gaf. Uit een groepsportret blijkt dat er in die tijd meer leden van de hofhouding fotografeerden. Voor Wilhelmina werd het een serieuze hobby. Paleis Noordeinde kreeg een “photografiekamer”, maar niet voor lang want in 1909 had deze al een andere bestemming. Op Paleis Het Loo werd in 1912 ook een fotoatelier ingericht. Daar hebben vooral externe fotografen opnamen gemaakt. Hier werd wel geposeerd voor portretten, soms tegen een achterdoek, beschilderd met het interieur van de eetzaal of dat van de vestibule in Het Loo. Maar het is de vraag of Wilhelmina de bijbehorende donkere kamer zelf gebruikte. Het kan zijn dat fotograaf Joan J.M. Guy de Coral hier actief is geweest. Hij werkte vaker voor de koningin en leverde fotoartikelen.


Eemland
Noordzee1

Eigen werk als geschenk

Voor de 45ste verjaardag van haar moeder stelde Wilhelmina een groot fotoalbum samen, met maar liefst 168 foto’s: “Voor mijn lieve moeder / Eigenwerk van de jaren 1902 en 1903…” Het album bevat foto’s van de paleizen Het Loo en Soestdijk, maar ook veel landschappen, stadsgezichten en dorpsbewoners in de omgeving.
In 1904, bij het afscheid van hofdame C.E.B Sloet van Marxveld, maakte Wilhelmina opnieuw een persoonlijk album, waarin ze over haar hobby opmerkte “… het was een moeielijk bedrijf om te leeren…”. Wilhelmina had beslist talent voor fotografie. Zoals bij veel amateurs komt in haar albums rijp en groen werk voor. Ze experimenteerde kennelijk graag, onder meer in camerastandpunt en techniek.


Bijzondere toepassingen

Een foto door Wilhelmina van kasteel het Oude Loo in de sneeuw deed in december 1903 dienst als wenskaart voor haar moeder. De foto is gesigneerd: Wilhelmina “ipse fecit”, Latijn voor zelf gemaakt. Wilhelmina leerde ook werken met de zelfontspanner - de selfie bestaat al veel langer dan de smartphone!

Wenskaart oude loo 1

Stedelijk museum 3

Exposities

Toen bekend werd dat de koningin fotografeerde, onder meer in de stijl van het toen gangbare picturalisme, werd ze uitgenodigd werk in te zenden voor tentoonstellingen van amateurfotografen. Zo nam ze deel aan een expositie in Berlijn in 1906. Twee jaar later liet ze een selectie van haar werk zien in het Stedelijk Museum te Amsterdam. De keuze voor de expositie van amateurfotografen in het Stedelijk maakte ze samen met Guy de Coral. Dat was nog een lastig proces: “Tot mijn spijt kwamen mijn smaak en die van Guy niet overeen, hij koos monsters, terwijl degene die ik mooi vond hem niet konden bekoren…” schreef Wilhelmina aan haar moeder.


Huiselijke fotografie

Met de geboorte van prinses Juliana in 1909 brak voor de koninklijke hobby een nieuw tijdperk aan. Wilhelmina vond in haar dochter een dierbaar onderwerp om te fotograferen. De eerste foto’s van baby Juliana zijn gemaakt door Wilhelmina zelf. Ze waren te koop als prentbriefkaart en in grotere afdrukken, en kregen zo een brede verspreiding. Sindsdien fotografeerde de koningin vooral haar gezin en directe omgeving, inclusief huisdieren.

Prinses Juliana fluitenkruid plukkend

Irene wieg1

Schilderen wordt belangrijker

Wilhelmina bleef wel fotograferen, zeker op reis. Maar tekenen en schilderen werden voor haar steeds belangrijker, waardoor haar hobby fotografie wat op de achtergrond raakte. De koningin gebruikte foto’s ook als steunmateriaal bij het schilderen. Dertig jaar na de eerste opnamen van haar dochter maakte Wilhelmina nog een fraai groepsportret van het gezin van Juliana met de pasgeboren kleindochter Irene. Al met al illustreert de fotografische nalatenschap van Wilhelmina haar artistieke ontwikkeling en in bredere zin de ontwikkelingen van de amateurfotografie in haar tijd.