09-10-2017 Tijdens het staatsbezoek aan Portugal zullen koning Willem-Alexander en koningin Máxima een speciaal samengestelde presentatie openen in het Museu Nacional de Arte Antiga in Lissabon. De tentoonstelling is als een diptiek in twee delen opgebouwd. Het Rijksmuseum brengt met ‘Landschap met stenen brug’ van de hand van Rembrandt een zeldzame parel naar Lissabon. Bijzonder, omdat hij nauwelijks landschappen heeft geschilderd en omdat het typisch Nederlands landschap gezien door de ogen van de meest gevierde Nederlandse meester op deze manier als een soort buitengewone ambassadeur meereist naar Portugal. Daarnaast biedt de presentatie in het MNAA aan de hand van een aantal topstukken en archiefstukken uit de Koninklijke Verzamelingen een inkijk in de boeiende gemeenschappelijke geschiedenis van Nederland en Portugal en een kunsthistorisch dialoog tussen werken uit beide collecties.
kostbare Eleonora
In de Habsburgse Nederlanden groeiden de vier oudste kinderen van Filips de Schone en Johanna de Waanzinnige op aan het hof van hun tante, landvoogdes Margaretha van Oostenrijk. Toen de oudste dochter, Eleonora, twintig jaar was, arrangeerde haar broer Karel – naast landsheer der Nederlanden inmiddels ook koning van Spanje – haar huwelijk met de veel oudere koning van Portugal, Emanuel I. Een waardevolle zet om Portugal als bondsgenoot te winnen en ervan te weerhouden de opstand van Castilië te steunen. Ondanks het feit dat het huwelijk maar drie jaar duurde omdat de koning in 1521 al overleed kreeg het paar twee kinderen. Wederom kon Karel, inmiddels keizer van het Heilige Roomse Rijk, zijn begeerde zus inzetten om de macht van de Habsburgers te vergroten. Hij beloofde haar eerst aan de Franse legeraanvoerder Charles de Bourbon om samen met hem zijn eeuwige rivaal Frans I, koning van Frankrijk, te verslaan. Toen de overgelopen Charles erin slaagde om Frans I gevangen te nemen, werd hij echter niet met het gehoopte huwelijk beloond. Karel V zag nu de kans om de Franse koning te dwingen met Eleonora te trouwen. Na hun huwelijk in 1530 vervaardigde Joos van Cleve, een van de meest vooraanstaande portrettisten van zijn tijd, verschillende versies van een staatsieportret van Eleonora. Haar diplomatieke en dynastieke waarde was de meester niet ontgaan, want naast de eerste versie waarin zij een brief in handen houdt, ontstonden in zijn atelier ook versies waarin zij een ring of, zoals hier, een sinaasappel – symbool voor vruchtbaarheid – in handen houdt. Terwijl dit portret in de loop van de negentiende eeuw in bezit van het Nederlands Koningshuis kwam, heeft de geschiedenis haar portret met de ring naar Portugal gedragen, waar het deel uitmaakt van de collectie van het Museu Nacional de Arte Antiga. Tijdens de tentoonstelling zullen de beide schilderijen voor het eerst naast elkaar schitteren.
Van Karel V tot Willem van Oranje
Karel V koos zelf ook een Portugese huwelijkspartner. Isabella van Portugal, de dochter uit een eerder huwelijk van de Portugese koning Emanuel I met Maria van Aragon, trouwde in 1526 met de landsheer van de Nederlanden, de koning van de Spaanse gebieden en de keizer van het Heilige Romeinse Rijk. Isabella regeerde tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot in Spanje. Karel V hield zich intussen bezig met internationale politieke zaken en het verdedigen van zijn immense rijk. De door Karel V benoemde stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht, René van Chalon, vervulde een actieve rol in het leger van de landsheer. Toen in 1544 René van Chalon sneuvelde tijdens het beleg van Saint-Dizier, erfde Willem van Nassau op elfjarige leeftijd het prinsdom van Orange. Karel V besloot dat Willem de erfenis van zijn neef mocht aanvaarden op voorwaarde dat hij verder katholiek werd opgevoed aan zijn Keizerlijke hof in Brussel.
Emilia en Emanuel
De band tussen Karel V en Willem van Oranje was heel goed. De zoon van Karel V en Isabella van Portugal, Filips II, benoemde Willem in 1559 zelfs tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Daarna verslechterde de relatie tussen de nieuwe koning van Spanje en de prins van Oranje. Willem van Oranje vluchtte naar zijn stamslot Dillenburg vanwaar hij het verzet organiseerde tegen de koning van Spanje. Met zijn vrouw Anna van Saksen kreeg hij drie kinderen, Anna, Maurits en Emilia, die op de Dillenburg opgroeiden. Prins Maurits vertrok naar de Nederlanden om daar te studeren en volgde in 1584 de Vader des Vaderlands op als stadhouder van Holland en Zeeland. Ook Emilia reisde na de dood van haar vader naar de Nederlanden. Aangezien prins Maurits ongehuwd bleef, vervulde Emilia de rol van gastvrouw naast haar broer. Zo ontmoette zij in 1597 ook haar toekomstige echtgenoot Emanuel van Portugal.
In het geheim
Deze Emanuel van Portugal was een zoon van Antonio I, die al na een paar weken door de hertog van Alva van de troon van Portugal was verjaagd. Tijdens zijn pogingen om prins Maurits te ontmoeten, leerde Emanuel Emilia kennen. De prinses was diep onder de indruk van de troonpretendent van Portugal. Noch zijn katholiek geloof, noch het feit dat Maurits zich midden in een oorlog tegen Portugal bevond konden die twee weerhouden om huwelijksplannen te maken. Toen Emanuel om de hand van de zus van de stadhouder vroeg, werd dit eerst genegeerd en later zelfs afgewezen. Maar ook daardoor lieten Emanuel en Emilia zich niet van hun plan afbrengen en trouwden op 7 november 1597 stiekem tijdens de afwezigheid van Maurits zowel voor de gereformeerde kerk als voor de katholieke kerk. In haar brief aan de Staten-Generaal schreef Emilia dat zij haar geluk zelfs niet voor het fortuin van de rijkste monarch ter wereld zou willen ruilen. In de tentoonstelling is de brief van de hand van Emilia te zien naast het alliantiewapen van de twee echtgenoten.
Verzoening
Het huwelijk betekende een breuk tussen Emilia en haar broer. Het pasgetrouwde koppel moest de Nederlanden verlaten. Een jaar later al mochten ze terugkeren en zich in Delft vestigen, maar een verzoening tussen Emilia en Maurits vond pas in 1608 plaats. Emilia was zo blij met de herwonnen band met haar broer dat ze haar negende kind naar hem vernoemde: Eleonora Mauritia. Haar jongere zus Sabina Delphica werd naar haar geboorteplaats vernoemd. Ook Emanuel werd geaccepteerd en vergezelde Maurits regelmatig op diens reizen, maar een echte belangrijke positie binnen de Republiek zou hij nooit krijgen. Ook de troon in Portugal verdween steeds meer in de verte. Een verbitterde Emanuel sloot daarop een verbond met de dochter van Filips II, aartshertogin Isabella, en vestigde zich in Brussel. Dit was voor Emilia niet aanvaardbaar en ze weigerde haar echtgenoot te volgen, maar kon ook niet in de Nederlanden blijven, omdat zij inmiddels op gespannen voet verkeerde met haar halfbroer Frederik Hendrik. Zij besloot met haar dochters naar Genève te vertrekken. Emanuel kon de breuk met Emilia niet accepteren en heeft tot haar overlijden in 1629 vergeefs getracht Emilia van gedachten te doen veranderen.
